بی مهرگان -- نرگس نریمانی

بی مهرگان

بی مهرگان 95% گروه جانوران را شامل می شوند. در این بین بندپایان بزرگ ترین شاخه این گروه است.
اصولاً طبقه بندی ساده این گروه از بی مهرگان که همگی ویژگی های بسیار جالب توجهی دارند و جدای از ارزش های زیستی و اکولوژیکی، در مرتفع ساختن نیازهای امروزی بشر از مبارزه بیولوژیکی با آفات نباتی تا تهیه داروها و الهام گیری در اختراعات و ... نقش عمده ای دارند، به صورت زیر است:
1.حشرات 2. عنکبوتیان یا کلیسرداران 3. صدپایان و هزارپایان 4. سخت پوستان

حشرات: بزرگ ترین گروه جانوران با تنوع بی نظیر که مطالعه آن ها همیشه از جالب ترین موضوعات در علم زیست شناسی بوده، 80% کل جانوران شناخته شده – از بین مهره داران و بی مهرگان – را شامل می شوند. قدرت پرواز در بسیاری افراد این رده آنان را به موفق ترین جانوران از بدو خلقت تا به حال تبدیل کرده است. حشرات از نظر اقتصادی، کشاورزی، بهداشتی و الگو گیری در هنر طراحی و صنعت مکانیک بسیار حایز اهمیت اند. خلاصه این گروه داستان ها درش نهفته که در ایران جایگاهی نداره و فقط در مورد آفات نباتی، گونه های بیماری زا و پروانگان اونم از نوع روزپروازش کتاب هایی نوشته شده که در مورد پروانگان جداگانه در آتی مطالبی خواهم نوشت چون زیاد با این موجودات رو به رو میشویم. پیکر حشرات از سه قسمت سر، سینه و شکم تشکیل شده با اسکلت خارجی کیتینی ( نوعی قند به همراه پروتیین )؛ سیستم تنفسی نیز بسیار جالب است و اکسیژن از سطح بدن مستقیماً توسط لوله های نایی به مصرف سلول ها می رسد. خوب دیگه کافی اگه چیزی براتون سوال بگید 

عنکبوتیان: شامل عنکبوت ها، رتیل ها، عقرب ها و ... که بدن آن ها از دو قسمت سر-سینه و شکم ساخته شده. در مورد این رده صحبت های زیادی دارم. از حشرات، صدپایان و هزارپایان به دلیل فقدان آنتن یا شاخک و نیز عدم وجود سر مشخص متمایزند؛


. عنکبوت ها: سر کوچک و شکم چند ده برابری نسبت به سر، تنیدن تار و پاهای بلند که از سطح بدن بالا زده از مشخصات عمومی آن هاست. شکارچیانی متبحر و گوشتخوار ( تغذیه بیشتر از حشرات ) و همین نوروز 89 که در قمشلو اصفهان بودم، یکیشون داشت حساب یک ملخ ایتالیایی را می رسید که عکسش را دوست همراهم برام فرستاده و در زیر می بینید. همه جای ایران این موجودات را می توان پیدا کرد و پژوهش آنچنانی هم در موردشون در کشورمان صورت نگرفته. در رابطه با سمی بودنشون همه گونه ها سمی نیستند؛ مرحوم دکتر هرمز اسدی بهم می گفت گونه هایی که در ایران زیست می کنن، زهر کشنده ندارن و درست هم می گفت ولی برخی از گونه های گرمسیری و بیابانی زهری دارند که در صورت ورودش به بدن آدمی، موجب مسمومیت، سرگیجه و تهوع شدیدی میشه. پس، از هر شکل و گونه ای اگر نیشتون زد یا گازتون گرفت – همون طور که گفتم همشون غده زهری ندارن – کار خاصی نکنید، فقط محل را با آب وِلرم و صابون بشویید ( شاید لازم بشه به پزشک هم مراجعه کنید ). از تارهاشون هم استفاده های زیادی میشه؛ جنس تارها که ساختمان فیزیکی شگفت انگیزی دارن از پروتیینه.

ملخ رو تارپیچ کرده!



. رتیل ها: بدن پشمالو، عدم تنیدن تار، کلیسرهای بزرگ ( همون آرواره )، اختلاف کم اندازه شکم با سر-سینه و زندگی و لانه سازی رو و زیر زمین، تنه پوسیده درختان و ... از بارزترین ویژگی های ظاهری منفک کنندشان از عنکبوت هاست این گروه نیز شکارگر و گوشت خوارند ولی غدد زهری در هیچ یک از گونه های آن وجود ندارد. در حین گزیدگی باید پس از اندکی روانه شدن خون، محل را با آب ولرم و صابون شست و از استفاده الکل، بتادین و بستن محل خودداری نمود تا از ایجاد عفونت که ناشی از میکروبی و کثیف بودن کلیسرها بوده، جلوگیری کرد. اگر متوجه شدید یکی از این نازنین موجودات بر روی بدنتان قرار دارد و در تماس مستقیم با پوست شماست و شما قادر نیستید او را بتکانید، سعی کنید حرارت بدنتان را از طریق تسلط بر ترس و فشار خون کنترل کنید زیرا که این بدن پشمالو الکی پشمالو نیست و در واقع این ها موهای حسی اند. این جانوران به واسطه بادکش هایی که در قسمت هایی از پاها دارند، قادرند تا از هر سطح صافی مثل دیوارها بالا روند.

تنوع زیستی و جاندارانی که در طبیعت می بینیم

چون قرار شد در مورد حشرات صحبت کنیم دیدم چون زیاد با این مخلوقات رو به رو میشیم اونم در فصول بهار و تابستان، بهتر که با توجه به گستردگی بحث و این که من خیلی حشره شناس نیستم ولی خوب تو همه زمینه ای از جانوران کار میکنم، مطالب را اوناییشو که میدونم به صورت قسمت بندی شده در چند پست بیارم.


حشره شناسی (Entomology)- قسمت اول: قطعات یا ضمایم دهانی ( Mouthparts )

در حشرات پیوست های دهانی شامل یک جفت آرواره ی بالا، یک جفت آرواره پایین و یک لب پایین بوده به انضمام لب بالا و زایده لب پایین که کل الأجمعین قطعات دهان را تشکیل می دهند.
قطعات دهان بسته به رژیم غذایی و فیزیولوژی ( همون فیزیک و شکل ساختاری بدن ) آن در گونه های مختلف متفاوت بوده و به طور کلی در تیپ ها یا انواع ساختمانی زیر اند:

1. ساینده یا جونده: ملخ، آخوندک، اکثریت سوسک ها، مورچه ها و ... که قدیمی ترین یا پست ترین نوع دهان از لحاظ تکامل همین گروه. حشرات این گروه بیشترین خسارت اقتصادی را برای بشر به همراه دارن. به خصوص ملخها که هر سال و از جمله امسال پدر گیاها را درمیارن و خیلی از آفات نباتی را سوسک ها شامل میشن. امسالم ملخ های کوهان دار یه حضور پررنگ در مناطق مرکزی ایران پیدا کردن و من شنیدم درختای گز کویر مصر که فکر کنم مال استان اصفهان را لخت کردن.



2. زننده-مکنده: پشه، سِن ها و ساس ها و ... که در این حشرات آرواره های بالا و پایین به شکل میله های باریک به نام استیله در اومده و برای سوراخ کردن پوست بدن حیوانات یا بافت های گیاهی جهت مکش خون یا شیره گیاهی به کار میرن.



3. مکنده: پروانه ها بارزترین نمونه این تیپیک دهانی هستن که در اونها دهان بیش از سایر راسته ها تغییر پیدا کرده است. در این حشرات قطعات دهان ضمن دگرگونی و تبدیل لارو به حشره کامل، از نظر ساختمانی تحول اساسی پیدا کرده و از تیپ ساینده در مرحله لاروی به تیپ مکنده در حشره کامل تغغیر پیدا می کنه، خرطوم طویل و مارپیچی به وجود میاد که مجرای درون آن جهت مکیدن مایعات به کار می رود.



4. لیسنده: حشرات لیسنده مثل مگس خانگی، عموماً از مایعات سطحی یا مواد جامد مانند قند که به تدریج و به وسیله ریزش بزاق حشره به صورت مایع در میاد تغذیه میکنن. در این حشرات قطعات دهان به صورت خرطوم گوشتی، زانویی شکل و متحرک به وجود اومده. این خرطوم فاقد خاصیت بریدن و نفوذ. برخی از جنس های سوسک که روی گلها زندگی میکنن، این شکل از دهان را دارن که به واسطه اون میتونن شیره گلها را از عمق زیاد بمکن. توجه داشته باشید که بسیاری حشرات لیسنده به همراه خیلی دیگه از گونه های سوسک به دلیل داشتن پرزها و موهای فراوان در سطح بدن از کثیف ترین موجوداتن که این پرزها محل تجمع خیلی از میکروب ها، باکتری ها و حتی ویروس های عزیز واسه همین خیلی حواستونو جمع کنید چون واقعاً منبع بزرگی از میکروبان.



5. مختلط: در زنبور عسل و سایر گونه های این تیره یا خانواده به همراه یه سری از انواع مورچه ها، لب بالا و آرواره بالا دارای رشد عادیه و مثل حشرات سایندست؛ اما خرطوم لیسنده از رشد طولی آرواره های پایین و لب پایین ایجاد شده که طولش 6-8 میلی مترِ. لب بالا و آرواره ای بالا نیز معمولاً برای حمل و نقل شکار یا ملزومات لانه به کا میره. زنبور ها مخصوصاً از آرواره های بالا برای درست کردن سلول ها یا اتاقک های مومی (موم، از جنس لیپید یا همون چربیِ) لانه استفاده میکنن.

تنوع زیستی و جاندارانی که در طبیعت می بینیم

رتیل، دایره دربرگیرنده کلیسرهاست.



خوب در ادامه مبحث بندپایان تا رتیل ها پیش اومدیم و حالا نوبت عقرب هاست:

. عقرب ها: این بندپایان که اغلب ساکن نواحی گرمسیری اند، در زیر سنگ ها و بوته ها، تنه افتاده درختان، پوست درختان مرده، حفرات عمیق یا شکاف ها و سوراخ ها زندگی می کنن. اونا در روز در حفراتی که در خاک ایجاد کردن یا نقاط مخفی دیگر پنهان می شوند و در شب برای شکار از مخفی گاه خارج میشوند یعنی مانند بسیاری از عنکبوت ها و رتیل ها، شب فعالن و اصولاً از عنکبوت ها و حشرات تغذیه میکنن و خودشون بیشترْ شکار خفاش ها و جوندگان میشن. بدن این جانوران مثل عنکبوت ها و رتیل ها از دو قسمت سر-سینه و شکم ساخته شده که شکم در بخش عقبی، دم مانند و به طرف جلو خم شده. جالب که بدونید، اولین جانوران وارد شده به خشکی ها عقرب مانند ها بودن که به واسطه دارا بودن پوسته سختی که از متلاشی شدن بدن در برابر فشار هوا در خشکی ممانعت میکرده قادر بودن به خشکی ها وارد بشن؛ پس از قدیمی ترین جانداران خشکی ها محسوب میشن. مخرج و سوراخ تناسلی در آخرین بند دم در فرورفتگی قرار داره ( اولین فرورفتگی پس از سوزن تزریق زهر ). اعضای حسی نیز از موهای حسی، اجسام شانه ای که لامسه ای و بویایی هستن و چشم ها که تصویر ناقص میسازن را شامل میشه. نر و ماده در این جانوران نیز از بُعد شکل ظاهری فرق زیادی نداره ولی اصولاً نرها دمی با تعداد دندانه های بیشتر و بلندتر دارن. این موجود زنده زاست. 
در مورد عقرب ها بدانید که:
عقربی کشندس که طول دمش زیاد باشه و چنگالهای کوچکی داشته باشه و غالباً رنگ نمی تونه ملاک خوبی برای این ارزیابی باشه.
بیش از 1200 نوعشون کشف شده که از این بین 20 نوع واقعاً خطرناکن.
300 میلیون سال که در زمین زندگی میکنن و در مقابل تشعشعات اتمی مقاومن.
از سمش که البته نوعاش مختلف و میره تو حوزه سم شناسی و منم بلد نیستم، در سرطان مغز، با ساخت ماده ای به نام کلروتاکسین استفاده میبرن.
از حرکات فیزیکیشون در ساخت رباط ها و از اونها برای اکتشافات مریخی، آوار زدگان زلزله، خنثی سازی بمب و ... استفاده میکنن.
در مقابل یخ زدگی هم مصونن و کلاً خیلی جون سختن.
در مورد لیست گونه های عقرب در ایران و نیش زدگیشون فعلاً مطلبی ندارم.

عکس از سید مسعود حاجی بابایی



. کنه ها: این ها اغلب خون خواری میکنن البته شیره گیاهان و مواد در حال فساد را نیز میمکن؛ مکیدن خون به واسطه حلقه مکنده و ترشحات بزاقیشون که حاوی مواد ضد انعقاد خون ( مثل پشه ها که البته اونا بی حس کننده هم دارن ) تا مدتی تداوم داره که معده شون به اندازه جثه و در حد ترکیدن، افزایش حجم پیدا کنه. در اقامت هایی که در خونه های روستایی دارید، مراقب این موجود ریز باشین.

( اطلاعات بیشتر: http://www.anobanini.net/forum/showthread.php?t=946 )

 

صدپایان و هزارپایان: این بی مهرگان که از نظر قدمت پیشینه زیادی را در زمین دارن، به دو نوع صدپاها و هزارپاها تقسیم میشه.

دقت کنید این بی مهرگانم لازم دربارشون بدونید. صدپایان یا کیلوپودها یا سِنتی پدها ( پد یا پود یعنی پا مثلاً حشرات که 3 جفت پا دارند را میگن هگزاپودها ) گوشت خوار و شکارگر هستن و مثل هزارپایان گریزان از نور. زیر سنگها و حفره ها، داخل شکاف ها و ... زندگی میکنن، به اضافه این که سرعت فوق العاده بالایی در حرکت دارن و بیشتر در مناطق گرم و خشک مثل نواحی نیمه بیابانی و بیابانی یافت میشن ( البه در مناطق جنگلی هم دیده میشن ) که دارای زهری هستن که در صورت نیش زدگی توسط آن، فقط درد و سوزش محل را به دنبال داره و نیازی به دکتر نیست فقط مثل همونا، محل را با آب ولرم و صابون بشویید. راه شناسایی این جانوران فیزیک بدنیشون که در هر بند از پیکر، یک جفت پا یعنی دو عدد قابل مشاهدس، به رنگ های قهوهای و زرد هم دیده میشن به علاوه یک جفت آنتن یا شاخک بلند هم دارن. در اولین بند جلویی، یک جفت زایده موسوم به چنگلهای سمی یافت میشه که برای تزریق زهر از غدد سمی مورد استفاده قرار میگیره.



هزارپایان را میشه در مناطق مرطوب و پرگیاه مثل جنگلها و علفزارها دید، به دیپلوپودها یا میلی پدها معروف هستن.رنگ قهوه ای سوخته تا سیاه دارن گیاه خوار هستن و هیچ خطری ندارند و غدد ترشح کننده مایعات و مواد بدبو، تدبیر دفاعیشون. در هر بند از بدن دو جفت یعنی چهار عدد پا قابل مشاهدس و طول پاها ، آنتن ها و سرعت حرکت این جانور نسبت به صدپایان کمتر. 



مقایسه ظاهری صدپا و هزارپا



سخت پوستان: خرچنگ های دراز خوراکی، میگوها، خرچنگ های پهن معمولی، خرچنگ های دراز آب شیرین و کشتی چسبها ( انگلی اند )، نمونه های بارز این زیرشاخه از بندپایانن . دو جفت شاخک، یک جفت آرواره فوقانی، دو جفت آرواره تحتانی، ضمایم دو شاخه و چشمان مرکب ( اغلب بندپایان هم چشم مرکب دارن که من ازش صحبتی به میون نیوردم ) از ویژگیهای ساختاریشون. میگوها پلانکتون خوار و عموم خرچنگها همه چیزخوارن. خرچنگ هرمیت یا گوشه گیر از جالب ترین این موجودات که پس از از بین رفتن یک نوع نرم تن دریایی، از پوسته آهکی اون به عنوان پناه استفاده میکنه و طوری تکامل یافته که ساختار بدنیش به این صدف نشسته میشه.

خرچنگ هرمیت یا منزوی از مهدی صبور؛ آبهای کیش